تبادل لینک هوشمند با تأمل در مباحثی که این روزها در حوزة شعر و ادب مطرح است که یکی از د اغ ترین آنها بحران مخاطب و کم رونقی بازار شعر و شاعری است، و با توجه به اینکه از جمله مشکلات شعر معاصر فرم گرایی، محتواگریزی، تیوری زدگی، هنجارگریزیهای بی مبنا و مقلدانه و پشت کردن به سنتهای هزار سالة ادب پارسی است، راقم این سطور با بررسی بی طرفانة شعر دهة هفتاد و همچنین مطالعاتی که در حوزة زبان داشته ام و بررسی آراء و عقاید و نظریات ادبی بنیانگذار شعر نو نیما یوشیج ، زاویة دید جدیدی را در حوزة زبان شعر تجربه کرده ام که می توان نام آن را شعر مفهومی گذاشت.
و اما این گفتار تنها می تواند ح‍ُکم یک جلسة م‍ُعارفه برای آشنایی با شعر مفهومی و مؤلفه های آن را داشته باشد و هنوز برای رسیدن به سرمنزل مقصود راه زیادی در پیش است. همچنان که خواجه حافظ شیرازی فرموده است:
که عشق آسان نمود اول، ولی افتاد مشکلها
بسیار طبیعی است که بعد از اعلام موجودیت این شهروند جدید ادبی، عده ای رو ت‍ُرش کنند و به خود نگیرند، عده ای به انکار برخیزند، عده ای مسیله را به شوخی برگزار کنند، عده ای روزة سکوت بگیرند و عده ای نیز در چیستی و چرایی آن به کنجکاوی و مجادله برخیزند. چرا که ایده های جدید یک شبه به برگ و بار نمی نشینند. یک ایدة جدید برای آنکه مقبولیت عام پیدا کند، باید بر پایة منطق و استدلالی محکم بنا شده باشد تا در طول زمان بتواند اصالت و حقانیت خود را به اثبات برساند. شعر مفهومی نیز مشمول این قاعدة کلی است و هویت بخشی و تشخص به آن ـ به گونه ای که بتواند مورد پذیرش جامعة فرهیختة ادبی ما قرار بگیرد ـ نیاز به زمان بیشتر و همچنین طرح مباحث بنیادین پیرامون فلسفة هنر و ادبیات و اصول زبان شناسی دارد.
ولی در همین اندازه که بعد از چاپ این مطلب، این سؤال در ذهن جامعة ادبی ما شکل بگیرد که شعر مفهومی دیگر چه صیغه ای است؟! ، برای راقم این سطور کافی ست. چرا که اولین قدم برای رسیدن به جواب، طرح سؤال است.
امید آنکه چاپ این مقاله بتواند راه را برای طرح و بسط جدی تر این شعر و تبیین و تشریح ویژگیهای ذاتی آن در آینده هموار کند و برای من نیز این توفیق فراهم شود ـ که از نقد و نظر دوستان نکته سنج و تیزبین در این مورد بهره مند شوم ـ چنین باد.
● شعر مفهومی ومؤلفه های آن
گزارة تیوریک شعر مفهومی بر این اصل بدیهی استوار است که معنا و مفهوم عنصر ذاتی واژه است و تفکیک معنا از کلمه، حرکت در مسیری مخالف با موجودیت عینی و هستی فطری کلمه و زبان است، از همین رو شاعران مفهومی با تأکید بر روی مفهوم در شعر تلاش می کنند که به حقیقت ذاتی و ماهوی کلمه نمود بیشتری ببخشند و پتانسیل نهفته در کلمات را که از معانی و مفاهیم نشیت می گیرند به فعلیت درآورند.
و اما اگر بخواهیم در یک عبارت ساده شعر مفهومی را تعریف کرده باشیم، باید بگوییم: شعر مفهومی، شعری است معنابنیاد که بر طبق معنا و مفهوم خود شکل و وزن می گیرد، و در قالب متناسب با زمان و مکان خود سروده می شود .
و اما مؤلفه های اصلی شعر مفهومی عبارت اند از:
1) محوریت معنا و مفهوم در شعر
2) دوری از تجمل زبانی و فخامت کلامی
3) نزدیکی به زبان گفتار و طبیعت صمیمی زبان
4) حرکت از ذهنیت به سمت عینیت
5) پیوند با مردم، زندگی و اجتماع
6) مخاطب اندیشی
● شعر مفهومی: شکل بیرونی، شکل درونی
و اما قبل از پرداختن به مؤلفه های شعر مفهومی، ضروری است ـ برای رفع هر گونه ابهام ـ بحثی اجمالی در مورد شکل بیرونی و شکل درونی این گونة ادبی داشته باشیم.
در شعر مفهومی، فیزیک ظاهری شعر مطابق با معنایی که مورد نظر شاعر است شکل می گیرد، یعنی در اصل این معنا و مفهوم است که به شکل شعر موجودیت و اصالت می بخشد. البته نباید از این نکتة کلیدی غافل بود که معانی و اندیشه ها از مجرای زبان و کلمات وارد شعر می شوند. بنابراین دقت نظر در نوع گزینش کلمات برای القای معانی و مفاهیم ـ به صورت غیر محسوس ـ باید برای شاعر مفهومی یک اصل مسلم باشد. یعنی شاعر دقیقاً مطابق با مفهوم مورد نظر خویش کلمات را استخدام کند تا کلمات بتوانند همان مفهومی را به خوانندة شعر القاء کنند که مورد نظر شاعر است، و نه چیزی کمتر یا بیشتر. از این منظر، در شعر مفهومی زیبایی حاصل تلفیق هنرمندانة صورت و معناست که در نهایت به ایجاد ساختاری منسجم و منطبق با اصول زیباشناختی می انجامد.
از همین رو فرم در این ژانر ادبی از نوع سی‍ّالیت برخوردار است، چرا که مطابق با معانی و مفهوم شکل می گیرد و به حکم این اقتضاء انعطاف پذیر است.
به اقتضای مفهوم محوری و مخاطب اندیشی، ساختار (Construction) شعر مفهومی، از وحدتی درونی و ارگانیک برخوردار است. یعنی همة اجزای شعر دست در دست هم می دهند تا مفهوم مورد نظر شاعر را که بیان یک تجربة عاطفی ـ انسانی یا ثبت هنرمندانة یک پدیده یا چالش اجتماعی است، با بهره گیری از امکانات طبیعی زبان، به مخاطب انتقال دهند. به همین علت، در شعر مفهومی ساختار و شکل درونی و باطنی شعر (سیرت شعر) بیشتر از فرم بیرونی و فیزیکی (صورت شعر) مورد توجه قرار می گیرد و حقیقت شعر بیشتر نمود پیدا می کند.
در شعر مفهومی شاعر با بهره گیری از امکانات طبیعی زبان، تجربه های گوناگون را در راستای بیان یک حالت عاطفی به خدمت می گیرد. توجه ویژه به شکل درونی شعر نیز از همین جا ناشی می شود که شاعر برای متمرکز کردن ذهن خواننده به روی مفهوم مورد نظر خویش، ناگزیر به ایجاد هماهنگی و تناسب بین اجزای شعر و توسل به اجرایی ارگانیک است، زیرا که پرداختن صرف به صورت و ایجاد اتحاد صوری در شعر (شیوه ای که در شعر کهن و کلاسیک رایج است) علاوه بر آنکه شعر را به سمت ذهنیت هدایت می کند، مخاطب گریزی را نیز به همراه خواهد داشت. طبیعی است که اتخاذ چنین شیوه ای در نهایت دامن زدن به بحران مخاطب و انزوای بیش از پیش شعر است.
● محوریت معنا و مفهوم در شعر
در شعر مفهومی همة عناصر زبانی و آرایه های کلامی در خدمت بیان بهتر معنا و مفهوم شعر قرار می گیرند. عناصری همچون وزن و موسیقی، خیال و تصویر، فرم و ساختار، زبان و نحوة گزینش واژگان، هارمونی و... همه در خدمت آن اند که مفهوم یا پیامی را در بهترین شکل تأثیر به مخاطب انتقال دهند.
نیما در مورد نقش محوری معنا در شعر می گوید: پس معنی، شرط اصلی است. باید برای به دست آوردن آن به هر سو رفت. در کلمات عوام، در کلمات خواص و در کلماتی که اساس تولید و تحلیل و ترکیب آن در پیش شاعر است و آن معنیهای تازه و مختلف هستند... کلمات مردم با مردم ساخته می شود و برای نشان دادن طبیعت وجود، شاعر باید کلمات خود را داشته باشد و آنچه را نمی یابد، انتخاب کند از میان آنچه مأنوس است یا نیست .
(حرفهای همسایه ـ نامه شماره 49)
در شعر مفهومی سعی می شود با محور قرار دادن مفهوم با رویکردی جدی به محتوا، دوری از تصویرگرایی و خیال پردازی صرف، و همچنین پیوند شعر با زندگی اجتماعی و تصویربرداری شاعرانه از جامعه و پرداختن به اجزای زندگی انسان معاصر، مشکل اصلی شعر معاصر که فقر اندیشه است، جبران شود. در ضمن بازی با الفاظ، غموض و پیچیدگی و ابهام کاذب در این نوع شعر جایگاهی ندارد و فرم نیز در این شیوه ادبی در خدمت محتوا و مفهوم قرار می گیرد.
در این ژانر ادبی موسیقی، تصویر، تخیل، فرم و به طور کلی همة صنایع ادبی (لفظی و معنوی) از مفهوم تبعیت و تمکین می کنند و استقلال بالذات ندارند و طبیعی است که در طول آن قرار می گیرند.
البته این نظر شاید تا حدودی در ظاهر با نظر پل والری (شاعر سمبولیست فرانسه) که شعر را به رقص تشبیه کرده است مخالف باشد، آنجا که می گوید:
انسان کلمه را برای رسیدن به معنا می خواهد و زبان نیز به طور کامل، توسط معانی، نابود می شود. 1
ولی واقعیت امر این است که زبان توسط معانی نابود نمی شود، بلکه موجودیت پیدا می کند، زیرا معنا ذاتی کلمه است. البته اهل معنا خوب می دانند که هرگز منظور والری از بیان این مطلب چیزی به نام معناگریزی ـ با استنباطی که شاعران پست مدرن امروزی از آن دارند ـ نبوده است و... بگذریم!
● دوری از تجمل زبانی و فخامت کلامی
با استناد به آراء و نظریات ادبی نیما و به شهادت اشعاری که او در قالب آزاد سروده است، به تحقیق می توان گفت که رفتار نیما با زبان در شعر آزاد نیمایی بر اصول فصاحت و بلاغت که جان مایة فخامت کلام شاعران سنتی است، استوار نیست. از همین رو در نگاه نیمای نظریه پرداز، سعدی که استاد م‍ُسل‍ّم فصاحت است و در زبان ورزی و صناعت شاعری سرآمد شاعران دیروز و امروز، از وزن بالایی برخوردار نیست.
تقی پور نامداریان در تأیید این نظریه می گوید:
[نیما] زبان ادبی شعر کهن را ـ که بر اصل فصاحت و بلاغت و قواعد و شروط آن از نظرگاه قدما به تدریج شکل گرفته بود و در این شکل گیری به سه دستگاه اصلی زبان، یعنی دستگاههای آوایی و واژگان و دستوری تکیه داشت و صورتها و قالبهای محدود شعر کهن در شکل بخشیدن به آن نیز مؤثر بود ـ با چشم پوشی از شروط و قواعد خاص آن و بی اعتنایی به اصل فصاحت و بلاغت، کنار گذاشت... به همین سبب هم در شعر نیما برجسته سازی در دستگاه آوایی و بلاغی زبان را در حوزة تنوع موسیقی و صنایع لفظی و معنوی برخلاف شعر کهن بسیار کم مشاهده می کنیم. نیما این دو را فدای روانی جریان خلاقیت شعر کرد .
(تقی پور نامداریان ـ خانه ام ابری است ـ صص 17 ـ 19)
باید پذیرفت که شعر فاخر و تجملی ـ با تعریفی که قدما از آن ارایه داده اند ـ با روح زمانة ما سازگار نیست. مردم زمانة ما از شاعری که خود را معاصر می داند شعری را طلب می کنند که آیینة تمام نمای شادیها، غمها و دغدغه های آنان باشد. شعری که زندگی است. مردم روزگار ما از شاعر معاصر شعری را می خواهند که ر َد ّ پای روشن حضور خویش را در آن ببینند و به خوبی لمس کنند.
امروز دیگر سرودن شعری که از حضور مردم خالی است ـ هر چند به انواع و اقسام آرایه های زبانی نیز آراسته باشد ـ قابل قبول و دفاع نیست، و مردم به سینة چنین اشعاری دست رد می زنند:
... پیروی به طرز صنعت قدما در نظر من تحقیری است که به روح خودمان وارد بیاوریم. طریقه ای است که زبان را لال می کند، به الفاظ، جمال مصنوعی می دهد که این نیز به واسطة عادت است. ولی فکر را مقید نگاه می دارد.
(نامه های نیما ـ ص 204)
آری، پرهیز و فاصله گرفتن از زبان فاخر و آرکاییک و نزدیکی به زبان مردم، نیاز امروز شعر ماست، و این نظری است که محمدعلی بهمنی غزل سرای نیمایی روزگار ما نیز بر آن مهر تأیید می زند:
روزگار ما دیگر روزگار زبان فاخر نیست! ما نمی توانیم در این عصر پردغدغه به مانند خاقانی یا زبان شعرایی مثل او بنویسیم! زندگی امروز ما با پیچیدگی و دغدغه های فراوانی روبه روست که راهی نداریم جز آنکه به سادگی پناه بریم. شعر هم به مانند زندگی از این قاعده مستثنی نیست. مسیر هنر رو به پیچیدگی است، اما هنرمند باید بیان هنری خود را روز به روز ساده تر کند. 2
● نزدیکی به زبان گفتار و طبیعت صمیمی زبان
همچنان که پیش تر اشاره شد، رفتار شاعر امروز با زبان و کلمه باید متناسب با نیازها و دغدغه های انسان عصر حاضر باشد. بدون تردید، برای به تماشا نشستن سیمای خویش در آیینة شعر امروز، فراروی آگاهانه از سنتهای ادبی و پا گذاشتن به عرصه های خلاقیت و نوآوری ضرورتی حیاتی است. از این منظر، شاعر معاصر کسی است که در حال متوقف نمی ماند و با همین واژه های معمولی به استقبال آینده می شتابد، و برای درک آینده، باید از صافی لحظه ها گذشت و در سادگی و صمیمیت اشیاء گ‍ُم شد. آن گاه می توان صدای زلال طبیعت را با گوش جان شنید و از حنجرة کلمات فریاد زد.
در نظر نیما هیچ حسی برای شاعر بالاتر از این نیست که بهتر بتواند طبیعت را تشریح کند و معنی را به طور ساده جلوه دهد. از همین رو یکی از پیشنهادهای نیما که سیدعلی صالحی با ابداع شعر گفتار به آن تحقق بخشید، نزدیکی روح شعر با طبیعت نثر و لحن بیان طبیعی است:
... من عقیده ام بر این است که مخصوصا ً شعر را از حیث طبیعت بیان آن به طبیعت نثر نزدیک کرده، به آن اثر دلپذیر نثر را بدهم .
(نیما ـ شعر و شاعری ـ صص 346 ـ 347)
و اما اینکه چرا نیما در مسیر حرکت ادبی خویش از ساده گویی به سمت پیچیده گویی کشیده شده است، باید به حاکمیت استبداد و اختناق رضاخانی در عصر نیما اشاره کرد که نیما را علی رغم میل باطنی خویش به، در پیش گرفتن چنین شیوة دوگانه ای ناگزیر می کرده است. مهدی اخوان ثالث در این باره می گوید:
نیما پس از آنکه دوران اختناق بعد از 28 مرداد دوباره پیش آمد حرف عجیبی می زد، وقتی او را دیدم با سادگی و صداقت محض می گفت: هان! باز می شه شعر گفت، آن طور که ده تا م‍ُفت‍ّش هم اگر بشینند، نتونند ازش سر دربیاورند .
(صدای حیرت بیدار ـ ص 255)
اگر تأثیر این پارامتر سیاسی را در رفتار ادبی نیما نادیده بگیریم، باید بگوییم که توصیة همیشگی نیما ساده گویی و بهره گیری از پتانسیل زبان گفتار در عرصة سرودن شعر بوده است.
با تمکین از این اصل، در شعر مفهومی، واژگان به دو دستة ادبی و غیر ادبی تقسیم نمی شود و همة کلمات در صورت نیاز و ضرورت حکم ورود به شعر را پیدا می کنند.
این مؤلفه در نزدیکی زبان شعر به زبان مردم کوچه و بازار کمک فراوانی می کند و در پیوند دوبارة مردم با شعر نقشی تأثیرگذار دارد:
برای خودم چای می ریزم
و آن قدر طول می کشد حرفهایم با صندلی
که همیشه چای سرد می نوشم
و این قندها هم که همیشه شیرین اند
و این صندلی
که هنوز فریاد جنگل از نگاهش می ریزد،
یک اتاق با چهار دیوار و دو پنجره
با دو صندلی و یک نفر
و یک قوری پر از چای
چقدر تحمل این صندلی پرحرف سخت شده
وقتی هر روز چای سرد می نوشم
و قندها هنوز شیرین اند!
(سعیده زارع سریزدی)3
● حرکت از ذهنیت به سمت عینیت
تغییر جهت از ذهنیت (Subjective) به سمت عینیت (Objective) یکی از مؤلفه های محوری شعر مفهومی است.
شاعر مفهومی تلاش می کند انسان و جامعه را آن گونه که در خارج از ذهن او وجود دارند (آن گونه که هست) توصیف کند، نه بر اساس دریافتها، تصورات و خیال پردازیهای شاعرانه و ذهنی خویش، توصیف انسان در شعر مفهومی توصیفی مطابق با واقع و بر اساس خوب دیدن و خوب فهمیدن است، نه وصف الحالی و انتزاعی.
شاعران مفهومی با درک این حقیقت که زندگی انسان معاصر با زندگی انسان عصر حافظ و سعدی و مولانا تفاوت اساسی دارد، درصدد یافتن زبانی مشترک برای مکالمه با انسان معاصر هستند که از طریق آن بتوانند پاسخگوی نیازها و دغدغه های او باشند، و همین ضرورت است که شاعر معاصر را ناگزیر به عینی گرایی و مشاهدة دقیق جزییات زندگی انسان عصر ارتباطات می کند. (حرکت از اجمال به سمت تفصیل)
متأسفانه شعر قدیم ما ـ به هر علت ـ از این ویژگی بی بهره بوده است:
... شعر سنتی ما مثل موسیقی ما وصف الحالی است و به حد اعلای خود سوبژکتیو. بنابراین نمی تواند محرک احساساتی مثل غم انگیز یا شادی افزا باشد، مگر اینکه با حالت ذهنی کسی وفق دهد. زیرا چیزی را مجسم نمی کند، بلکه به یاد می آورد . (نیما ـ درباره شعر و شاعری ـ ص 217)
برای به تصویر کشیدن چهره ای واقعی، ملموس و باورکردنی از انسان معاصر، حرکت از ذهنیت به سمت عینیت یک ضرورت و نیاز حیاتی است. شاعران مفهومی با درک این حقیقت روشن، به این ضرورت تاریخی پاسخ مثبت می دهند، زیرا همچنان که پیش تر اشاره شد شعار آنان این است که: شعر باید وارد زندگی مردم شود و با مردم زندگی کند. ، نیما در این مورد می گوید:
شعرایی که مال دوره های تفحص درونی هستند، با توجهی که به درونیهای خود داشتند، کلمات را برای رنگ گذاری در طبیعت خارج انتخاب نمی کردند... کلمات را طوری می ساختند که بی نهایت حاکی از رنگهای حال و افکار درونی آنها بود. کلمة بیمار غم یکی از آنهاست .
(حرفهای همسایه ـ نامة شماره 122)
● پیوند با مردم، زندگی و اجتماع
این ضرورتی انکارناپذیر است که برای پیوند دوبارة مردم با شعر و مقابله با گسست نسلهای ادبی، شاعران روزگار ما باید از کاخهای پرزرق و برقی که با خشتهای کلمات فاخر، لوکس و تجملی ساخته اند، بیرون بیایند. دست شعر را بگیرند و با خود به میان مردم کوچه و بازار ببرند: به ایستگاههای اتوبوس، میدانهای تره بار، صفهای توزیع ارزاق عمومی، پشت چراغهای قرمز، بیمارستانها، کارخانه ها، زندانها، یتیم خانه ها، خانه های سالمندان، باشگاههای ورزشی و... و هر جای دیگری که محل رفت و آمد آدمهاست.
باید دست شعر را گرفت و به میان مردم کوچه و بازار برد تا با مردم حشر و نشر داشته باشد و نشست و برخاست کند، در بازار معامله کند، در مدرسه درس بخواند، در دانشگاه اعتراض کند، در جبهه بجنگد، در بیمارستان بستری شود، در تیمارستان دیوانگی کند، در مسجد نماز بخواند، در کارخانه اعتصاب کند، با ماشین مسافرکشی کند، در خیابان بخوابد، از خانه فرار کند، در پارک قدم بزند، به سینما برود، زیر باران عاشق بشود، در کوچه باغها آواز بخواند، در اداره پشت میز بنشیند، در خانة سالمندان انتظار بکشد و... تا رنگ و بوی مردمی بگیرد.
شعر باید حدیث غمها و شادیهای مردم باشد. با خنده های آنان بخندد، با گریه هایشان اشک بریزد و خونسرد و بی تفاوت از کنار مردم عبور نکند. اگر امروز این اتفاق خجسته بیفتد، شاید فردا آغوش گرم و پرمهر مردم بار دیگر به روی شعر گشوده شود و مردم زمانة ما نیز همچون زمان سعدی و حافظ و مولانا، شعر را موجودی از جنس خویش بدانند و برای همصحبتی و همنشینی با او، بی قراری کنند و سر و دست بشکنند.
مردم انتظار دارند سیمای پرفروغ خویش را در آیینة شعر شاعران معاصر ببینند ـ نه آن گونه که شاعر نقاشی می کند، بلکه آن گونه که در جهان واقع هست ـ و این به نظر من مطالبه ای منطقی و به حق است.
امروز مردم به شعر شاعرانی رو نشان خواهند داد که صدای رفت و آمد و نشست و برخاست خویش را در کلمه به کلمة آن اشعار بشنوند، و رمز موفقیت اشعاری که بعد از انقلاب مقبول مردم واقع شده است، چیزی جز این نمی تواند باشد، هر چند این اشعار در نظر ادیبان کهن اندیش از دایرة تعریف شعر خارج باشند، اشعاری همچون:
شعری برای جنگ (قیصر امین پور)، خیابان هاشمی (محمدرضا عبدالملکیان)، مولا ویلا نداشت (علیرضا قزوه)، یاران چه غریبانه (پرویز بیگی حبیب آبادی)، و دو شعر از بی خطی تا خط مقدم و یک قلم ناسزا به محتکر، قربتا ً الی الله (سلمان هراتی).
رضا اسماعیلی پی نوشت 1ـ والری پل شعر و اندیش 1577 انتزاعی ـ ترجم 1577 پریسا بختیاری پور ـ مجل 1577 شعر ـ سال دوم ـ شمار 1577 دهم ـ ص 54 2ـ مصاحبه با محمدعلی بهمنی ـ مجل 1577 شعر ـ سال یازدهم ـ شمار 1577 32 ـ تابستان 82 ـ ص 64 3 ـ کتاب باران ـ نخستین کتاب شعر دانشجویان ایران ـ انتشارات جهاد دانشگاهی مشهد ـ صص 81 ـ 82
سور 1728 مهر 2 1
نظرات شما عزیزان:
موضوعات مرتبط: مقاله ها ، ،
برچسب‌ها: | آشنایی با شعر مفهومی و مؤلفه های آن را داشته باشد |کم رونقی مخاطب شعر|شاعروشاعر|صف|صفا| ,